تحولات تصویری هنر ایران (بررسی انتقادی)/ سیامک دل‌زنده/ انتشارات نظر1394/456 صفحه: مصور/ موضوع: نقد هنری
در سلسله مطالب معرفی کتاب در آرتسنس از
نحوه نگریستن به هنر آغاز کردیم، با
جنبش‌ها و هنرمندان معاصر غرب آشنا شدیم و اینک به ایران بازمی‌گردیم تا با معرفی کتاب تحولات تصویری هنر ایران سیامک دل زنده با سیر تحولات تصویری ایران از دوره ناصری تا به امروز آشنا شویم.
داستان تاریخ هنر مدرن ایران از اواخر دوره قاجار آغاز می‌شود، مبادله و ارتباط با غرب، میزان عقب‌ماندگی هنر ایران نسبت به سبک‌ها و جنبش‌های هنر مدرن را آشکار کرد؛ از آن سال تا زمان انقلاب اسلامی ایران، اولویت سیاست‌گذاران هنری و فرهنگی و همچنین هنرمندان این بوده است که این عقب‌ماندگی را جبران کنند. در نتیجه هنر ایران مسیری پرشتاب برای مدرن شدن را طی کرد. سیامک دل‌زنده روایت‌گر این مسیر پرشتاب است، او به روایت ساده تاریخ بسنده نکرده بلکه با روش‌های آیکونولوژی، نشانه شناسی و تحلیل فرهنگ مادی و تحلیل فرمالیستی به چرایی و چیستی ماهیت هنر ایران می‌پردازد تا به یک تز جامع از هنر ایران دست یابد.
کتاب تحولات تصویری هنر ایران: بررسی انتقادی نوشته سیامک دل‌زنده از انتشارات نظر است. دل‌زنده متولد 1352 تهران و فارغ التحصیل رشته‌های عکاسی و تاریخ هنر از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه کنکوردیای کانادا است او از سال 1391 به عنوان پژوهشگر و مشاور کارگردان به همراه امیرحسین بهبهانی مشغول به ساخت مجموعه مستند « سه دهه هنر نوگرای ایران» بوده است. کتاب حاضر نتیجه چندین سال پژوهش متمرکز و بررسی نظام‌مند هنر معاصر و تاریخ هنر ایران است.
کتاب دارای مقدمه کاملی است که به خواننده توضیح می‌دهد انتظار خواندن چه چیز را داشته باشد و از چه روش نظری‌ای برای رسیدن به این نتایج استفاده کرده و هدف هر فصل چیست.
بخش های زیر از زبان سیامک دل‌زنده در مقدمه کتاب آمده است:
...زمانی که سرفصل های کتاب را مشخص کردم و می‌خواستم مقالات و مطالب مورد نیاز را برای شروع آماده کنم، متوجه پراکندگی و ناکامل بودن روایت‌های تاریخ هنر ایران و کمبود حیرت آور گزاره‌های تحلیلی در مورد هنر این دوره شدم. انگار یک خلا تحلیلی مانع از ساخته شدن روایت‌های تاریخ هنر نوگرا شده بود. همزمان با اندیشیدن به ابعاد این خلا و چگونگی و چرایی آن، به ضرورت ساختن دست‌کم یک روایت منسجم از تاریخ هنر نوگرای ایران اندیشیدم. روایتی که بتوان با استفاده از مفاهیم و گزاره‌هایی که درون و در امتداد آن ساخته شده‌اند، تحولات هنری بعدی را بررسی کرد.
فصل اول به طرح مسئله اصلی کتاب اختصاص دارد: اینکه چگونه عوامل سیاسی، تاریخی و اعتقادی درون متن تصویر بر هم منطبق می‌شوند، و باز اینکه چگونه از طریق تفسیر نمادها و نشانه‌ها از درون اثر هنری می‌توان به این لایه ها دست یافت.
تخت طاووس در سطح دلالت‌های نمایه‌ای اشاره به جایگاه پادشاه دارد، بنابراین حضورش درون اثر، خود به خود وضعیت نشانه‌ی دیگر یعنی خود شاه را مشخص می‌کند؛ به این معنی که ناصرالدین شاه می‌بایست در نقاشی «تالار آینه» بر روی تخت طاووس می‌نشست، نه بر روی صندلی. مگر اینکه آن صندلی که بر آن نشسته، هم در ساحت شمایلی و هم در سطح نمادین، بتواند به طور مستقل دلالت بر سلطنت کند. اما همانطور که می‌بینیم این یک صندلی معمولی مانند سایر صندلی‌های این تالار است که تنها ویژگی متمایزکننده آن از بقیه در آن است که ناصرالدین شاه، خود به عنوان یک نماد، بر آن جای گرفته است. در واقع، اگر به فرض می‌توانستیم این نقاشی را طوری تصور کنیم که تخت طاووس در آن نباشد، آن وقت همه نشانه‌ها در کنار یکدیگر در یک تعادل معنی‌دار می‌بودند. صندلی‌های خالی مشابهی که دور تا دور تالار چیده شده‌اند به همراه آینه‌های متعددی که خلوت این تالار را تشدید می‌کنند همگی بر خلوت یه شاه در اندیشه و تنها تاکید می‌کنند. اما حضور تخت طاووس در این نقاشی و فاعلیت نمادین آن همچون ناسازه‌ای تعادل این اثر را برهم می‌زند.
در فصل دوم از طریق بررسی تاثیر اورینتالیسم بر تحولات تصویری در ایران، خواننده اگر نه با تاریخ کامل این پدیده در رابطه با ایران، دست‌کم با بررسی دقیق بخش تاثیرگذار آن بر ساختار آفرینش تصویری و نیز تغییر ساختار نمادین آثار هنری از ابتدای سده نوزدهم تا پایان قرن بیستم میلادی، یعنی از آغاز عصر قاجار و شکل‌گیری مکتب نقاشی سلطنتی تا عصر پهلوی دوم و ظهور هنر نوگرا و رواج آن به عنوان زبان اصلی و رسمی هنر ایران، به طور ریشه‌ای آشنا خواهد شد. مفاهیم مهم این فصل «نظم نمایشگاهی»، «پیکتورسک استعماری» و «نقد وضعیت موزه‌ای».
درک و هضم «شرق» واقعی برای انسان اروپایی وقتی میسر می‌شود که بتواند آن را درون یک عکس، درون تصویر به نظم کشد. پس برای فهم بهتر آنجا مستشرقین اروپایی ناگزیر بودند از واقعیتی که در آن محاط بودند کمی فاصله گرفته و آن را در قالب تصویر-طراحی، نقاشی، عکس- ثبت کنند... در واقع مساله یک عکاس، هنرمند یا نویسنده در بازدید از خاورمیانه، تنها ساختن تصویری دقیق از«شرق» نبود بلکه برساختن «شرق» در قالب تصویر بود. گویی هر بازنمایی، تغییری در اصل هم به وجود می‌آورد. آن‌سان که با تسلسل و تداوم بازنمایی‌ها، خود اصل هم به تدریج مخدوش شده و به شکل بازنمایی درآمده؛ تا دیگر آنچه باقی می‌ماند، فقط و فقط، همان بازنمایی باشد.
فصل سوم را با فاعلیت معماری و شهرسازی عصر پهلوی بر زندگی شهری در ایران و به طور خاص تهران آغاز میکنم. اینکه چگونه نظم نمایشگاهی و وضعیت موزه‌ای در نما و ترکیب کلی عناصر معماری تجلی می‌یابد، همانگونه که در نام‌گذاری خیابان ها و معابر شهر.
حالا در بافت جدید، ما مردمان دیگری بودیم؛ اگر هم می‌خواستیم نمی‌توانستیم همانی باشیم که پیش از آن بودیم. رابطه فضایی ما با زندگی پیشینمان برهم خورده و به ناگریز آداب و رفتار تازه‌ای را اقتباس و دنبال می‌کردیم. بنابراین، تحت سیطره گفتمان ایرانشهری موزه‌ای و زندگی شبیه‌سازی شده، اراده و امکان خلق آثاری با زبان پیشین وجود نداشت. به این دلیل که رابطه بین نشانه‌ها و بافتار و مرجعی که اعتبارشان را از آن کسب می‌کردند مخدوش شده بود. در وضعیت تازه، حتی استفاده از زبان هنری پیشین همان نوع آثار قبلی را به وجود نمی‌آورد-نمونه‌اش نگارگری احیا شده- چرا که زمینه و بافت خلق اثر، دیگر آنی نیست که بود؛ و مرجع معنایی و مرجع تفسیر نشانه‌ها جابه‌جا شده و معناهایی متفاوت از آنچه قبل از این به دست می‌آمد حاصل می‌شد. پس هنرمند به ناگریز به خلق زبانی تازه، هنری تازه، روی می‌آورد. هنری که انطباق بیشتری با روابط فضایی شهری جدید داشته باشد. این است که از همان دهه نخست حکومت پهلوی، شعر و ادبیات، و هنرهای تجسمی ناگریز دگرگون می‌شوند. هنرمند ایرانی در سال‌های نخست پیدایش نقاشی نوگرا ضمن آنکه در حال آزمودن و تجربه کردن زبان هنری تازه است شرایط زندگی و رابطه دوسویه خودش با معماری-شهرسازی نوین و فرهنگ مستتر در آن را نیز در حال آزمودن است.
یکی از مزیت های برتری این کتاب بر سایر کتاب‌های تاریخ هنر این است که سیامک دل‌زنده از هر روش نقدی که استفاده می‌کند و هر مفهومی که در این راه از آن سود می‌جوید را پله پله برای خواننده تشریح می‌کند. او ابتدا چهارچوب نظری و ابزار انتقادی خود را در خلال کتاب ترسیم کرده و سپس به بیان موضوع می‌پردازد. در حقیقت خواننده با نتیجه‌گیریِ صرف مواجه نمی‌شود بلکه با نحوه تفکر و استدلال نویسنده آشنا می‌شود. کتاب شامل مجموعه عکس‌هایی از آثار کم‌تر دیده شده از هنرمندان نوگرای ایرانی است که بسیاری از آن‌ها از آرشیوهای شخصی خود هنرمندان تهیه شده است. همچنین با انجمن خروس جنگی، تاسیس گالری آپادانا و سایر گالری ها، بی‌ینال تهران، جشن هنر شیراز و موزه هنرهای معاصر -که هریک به نوبه خود مسیر نوگرایی را در هنر ایران هموار کرد- و با سایر برنامه‌ها، جلسات و نمایشگاه‌هایی که توسط وزارت فرهنگِ وقت برگزار می‌شد تا مخاطب ایرانی را با هنر مدرن آشنا کند آشنا می‌شویم. به علاوه کتاب به پرسش های بسیاری پاسخ می‌دهد مانند اینکه: ویژگی‌های هنر ایران قبل از مدرنیسم چیست؟ هنر سنتی ایران چه مسیری را طی کرد تا خود را به هنر مدرن جهان نزدیک کند؟ چگونه هنرمندان پیشرو به گذشته باز‌می‌گردند تا هنری با مولفه‌های بومی بیافرینند و با چه رویکردی موضوعات خود را برمی‌گزیدند؟ تغییر نمادها در آثار هنری چگونه اتفاق افتاد؟ منبع الهام هنرمندان پیشرو برای خلق آثار مدرن چه بود؟ این چرخش گفتمان چگونه اتفاق افتاد؟ و از همه مهم‌تر، کتاب پرسش‌های چالش‌برانگیزتری برای خواننده باقی می‌گذارد تا خود در منابع دیگر به دنبال آن باشد.
نکته مهمی که ضیاپور در نخستین نوشته‌اش در شماره اول خروس جنگی مطرح می‌کند، دقیقن این است که هنرمندان پیشرو (مدرنیست) موظفند که مخاطب خود را تعلیم دهند، مساله‌ای که او به درستی به آن اشاره می‌کند این است: از آنجا که مخاطب ایرانی هنر به نقاشی‌های سطحی، که داعیه طبیعت‌گرایی دارند، و همینطور کپی از آثار اروپایی عادت کرده است ضروری است که با برخی مفاهیم تازه که از اساس متفاوتند از آنچه در طبیعت‌گرایی کمال‌الملک رایج بود آشنا شود. به این شکل مخاطب قادر خواهد شد با گستره وسیع‌تری از هنر و مفاهیم ملازم با آن آشنا شده و تجربه‌ای تازه را در سطحی دیگر از شعور و فهم، ادراک کند.
...
"نقاشی نوگرای ایران در طول یک دهه پس از اعلام حضور رسمی، موفق به ساختن فرم‌های ثابتی می‌شود که در نهایت سرنوشت هنر نیم‌قرن آینده ایران را تعیین می‌کند: پیکره‌های بومی‌سازی شده مدرن. به این شکل ضمن آنکه شبیه‌سازی ظاهری زبان تصویری هنر ایران با هنر مدرن اروپایی تا حدی انجام می‌گیرد، در عین حال سویه‌های شرق انگارانه لازم برای درک و دریافت این آثار توسط مخاطب اروپایی نیز در درون ساختار نقاشی‌ها نشانه‌گذاری و تامین می‌شود.
کتاب حاضر برای من همانند پنجره ای جدید به سرگذشت تاریخ معاصر هنر و فرهنگ ایران بود، نقاط تاریک بسیاری را روشن کرد و منبعی غنی از الهامات و ایده‌های نوین را به من معرفی کرد. متنی روان، دقیق و پرجزییات که با روندی منطقی و قدم به قدم پیش می‌رود تا پازل «تحولات تصویری هنر ایران» را در ذهن خواننده کامل کند.
کتاب حاضر همانند پنجره ای جدید به سرگذشت تاریخ معاصر هنر و فرهنگ ایران است، نقاط تاریک بسیاری را روشن و منبعی غنی از الهامات و ایده‌های نوین را معرفی می‌کند. متنی روان، دقیق و پرجزییات که با روندی منطقی و قدم به قدم پیش می‌رود تا پازل «تحولات تصویری هنر ایران» را در ذهن خواننده کامل کند.
امیدوارم شما هم با خواندن این کتاب در این تجربه لذت‌بخش با من سهیم باشید.
اگر این مطلب را دوست داشتید پیشنهاد می‌کنیم مقاله درباره معرفی کتاب بدن تکه تکه شده را هم بر روی وبسایت مدرسه آرتسنس مطالعه کنید.